حادثه 24 - آمارها نشان می‌دهند که جمعیت ایران به سرعت در حال سالمند شدن است و ایران در نهایت ممکن است شرایط سختی را تجربه کند. اما برخی کشورها در اروپا در قبال بچه دار شدن 300 یورو پرداخت می کنند. مهاجرت به این کشورها چه شرایطی دارد؟
سالمند شدن جمعیت در یک کشور، شروع مشکلاتی است که در نهایت می‌توانند به «پایانِ رشد اقتصادی» در آن کشور ختم شوند: نیروی کار کاهش پیدا می‌کند؛ هزینه‌های بخش بهداشت و درمان افزایش پیدا می‌کنند؛ به دلیل «کاهش تقاضا» اقتصاد وارد رکود می‌شود و حتی نرخ «نوآوری» در اقتصاد هم نزولی می‌شود.
به همین دلیل، بسیاری از کشورهای دنیا، سیاست‌هایی را در حوزه جمعیت دنبال می‌کنند که مشوق افزایش فرزندآوری هستند. ایران هم که در دهه‌های گذشته قهرمان حوزه «کاهش نرخ باروری» در جهان بوده، حالا نزدیک به یک دهه است که در چاله سالمند شدن جمعیت افتاده و می‌خواهد سیاست‌های تشویقی در حوزه افزایش جمعیت را به اجرا بگذارد.
اما تفاوت ایران با کشورهای دیگر در این زمینه چست و چقدر امکان موفقیت در این مسیر برای ایران وجود دارد؟
اما کشورهایی که با این معضل مواجه هستند، برای کاهش شیب افت جمعیت، چه سیاست‌هایی را در دستور کار قرار می‌دهند؟ بررسی‌ها نشان می‌دهند که طیف سیاست‌های تشویق جمعیت، بسیار متنوع هستند.
به عنوان نمونه، «نرخ باروری کل» (Total fertility rate) در اروپا در حالی به طور میانگین به حدود ۱٫۵ رسیده که برای حفظ سطوحِ کنونیِ جمعیت، کشورهای این قاره باید شاهد «نرخ باروری کل» معادل حداقل ۲٫۱ باشند. (این شاخص، نشان‌دهنده تعداد میانگین فرزندانی است که یک زن در طول دوران زندگی‌اش به دنیا می‌آورد.)
سیاست‌های تشویق جمعیت در برخی کشورهای منتخب/ منبع: گزارش‌های مختلف در کشورهای مورد اشاره
بر اساس گزارش «سازمان ملل متحد»، دو کشور از هر سه کشور اروپایی، سیاست‌هایی در زمینه تشویق به فرزندآوری اتخاذ کرده‌اند. به عنوان نمونه، در «ایتالیا» به ازای هر کودکی که به دنیا می‌آید، خانواده کودک ۸۰۰ یورو (تنها یک مرتبه) دریافت می‌کنند.
«فرانسه»، سیاست‌های گشاده‌دستانه‌تری دارد و شاید به همین دلیل هم باشد که «نرخ باروری کل» در این کشور، جزو بالاترین‌ها در اروپا است (حدود ۱٫۹). بر اساس اطلاعات «مرکز اروپایی و بین‌المللی ارتباطات در زمینه امنیت اجتماعی» (موسوم به CLEISS)، دولت فرانسه به ازای تولد هر فرزند (در خانواده‌های مشمولِ طرح) حدود ۹۴۴ یورو به خانواده پرداخت می‌کند.
علاوه بر این، در «فرانسه» خانواده‌هایی که بیش از ۲ فرزند دارند، ماهانه دست‌کم ۱۳۱٫۵ یورو کمک هزینه دریافت می‌کنند. خانواده‌هایی که ۳ فرزند داشته باشند هم ماهانه حدود ۳۰۲٫۸ یورو دریافت می‌کنند و برای هر فرزند بیش از این، ۱۷۰ یورو به این مبلغ اضافه می‌شود.
طیف کمک‌های دولت فرانسه در این زمینه بسیار متنوع است و شامل مواردی مانند «کمک هزینه برای فرزندان معلول»، «پرداخت بلاعوض برای فوت کودک» (حدود ۲ هزار یورو که تنها یک مرتبه پرداخت می‌شود) و موارد متعدد دیگر می‌شود. (کل موارد را در اینجا ببینید.)
در «سوئد» (که باز هم سیاست‌های تشویقی به افزایش باروری منجر شده‌اند)، پدر و مادر فرزند تازه متولد شده در مجموع ۴۸۰ روز مرخصی با حقوق خواهند داشت که می‌توانند آن را میان خود تقسیم کنند. (بر اساس آمارها، پدران معمولا حدود ۳۰ درصد از میزان مرخصی را به خود اختصاص می‌دهند.)
کشورهای مختلف اروپایی، سیاست‌هایی برای تشویق شهروندان‌شان به فرزندآوری دارند.
در «روسیه» هم طرحی ۱۰ ساله برای تشویق به فرزندآوری در سال ۲۰۰۷ میلادی کلید خورده بود که به خانواده‌های دارای ۲ فرزند و بیشتر، یک کمک بلاعوض اولیه اختصاص می‌داد. مبلغ این کمک، به طور میانگین حدود ۶ هزار و ۸۰۰ یورو بوده است.
علاوه بر این، دولت روسیه سیاست‌هایی برای توزیع غذای رایگان در مدارس، افزایش مرخصی‌های مادران شاغل و نیز گسترش چتر حمایتی برای خانواده‌هایی که فرزند دارند را در دستور کار قرار داده است.
اما ظاهرا سیاست‌های ایران برای تشویق خانوادهها به فرزندآوری، حتی از بسیاری از کشورهای اروپایی هم متنوع‌تر و جذاب‌تر هستند. البته، همواره در مورد قابل اجرا بودنِ این سیاست‌ها، به ویژه از منظر دسترسی به منابع مالیِ اجرایِ آنها، تردید وجود داشته است.
همین چند ماه پیش بود که «امیرحسین بانکی پورفرد»، رییس «کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» در مجلس شورای اسلامی (کمیسیونی که صرف ایجاد آن هم قابل توجه به نظر میرسد)، از رفع ایرادات شورای نگهبان به ماده ۱۰ طرح اختصاص زمین به خانوادهها برای تولد فرزند سوم به بعد در کمیسیون متبوع خود خبر داد.
در این طرح، اختصاص زمین ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری به خانوادهها برای تولد فرزند سوم پیش‌بینی شده و به عنوان نمونه، اگر خانواده‌ای در تهران صاحب فرزند سوم به بعد شوند، زمینی در یکی از شهرهای با جمعیت زیر ۵۰۰ هزار نفر به آنها اختصاص داده می‌شود و اختصاص این زمین حتی به کسانی که در گذشته از طرح‌های مسکن استفاده کردند یا صاحب زمین هستند هم بلامانع خواهد بود.
از آن سو، مجلسی‌ها سال گذشته هم مشوق‌های دیگری برای فرزندآوری در نظر گرفتند که بر اساس آن، فرزندان تازه متولد شده سوم به بعدِ هر خانواده، سهامی تحت عنوان «سهام آیندگان» دریافت می‌کنند.
محل تامین این دارایی سهامی هم شرکت‌‌‌ها و پتروشیمی‌های معتبر دولتی خواهند بود که باید ۵ درصد از سهام خود را به «بنیاد ملی جمعیت» اختصاص دهند تا این بنیاد بتواند از محل این سهام، طرح «سهام آیندگان» را به پیش ببرد. علاوه بر این، تسهیلات قرض‌الحسنه برای فرزند اول ۱۰ میلیون تومان و تا فرزند پنجم ۵۰ میلیون تومان، در نظر گرفته شده است.
علاوه بر این، قرار است «حق اولاد»، بعد از تولد فرزند، هر سال ۲ برابر نسبت به سال گذشته افزایش پیدا کند و بنابراین، پس از گذشت چند سال از تولد فرزند، افراد صاحب فرزند، در فیش حقوقی خود در مقایسه با کسانی که فرزند ندارند، تفاوتی قابل توجه را شاهد باشند.
از دیگر سو، قرار است یارانه فرزندان خانواده‌های ۴ دهک اول جامعه غیرشاغل در دستگاه‌های دولتی که حداقل ۳ فرزند دارند، سه برابر افزایش پیدا کند. همچنین، زایمان طبیعی رایگان خواهد شد و بر اساس برگزاری آزمون وُسع خانوادهها، از ابتدای تولد فرزند تا ۵ سالگی او، از پوشش بیمه بهره‌مند می‌شوند. این در حالی است که مجلس تصمیم گرفته هر ماه بسته‌های مناسب تغذیه و بهداشت در اختیار مادر و کودک قرار بدهد.
آن‌طور که رییس «کمیسیون مشترک طرح جوانی جمعیت و حمایت از خانواده» در مجلس می‌گوید، قرار است کارتی با نام «کارت مادرانه» برای خانواده‌های دارای ۳ فرزند طراحی شود که به مادران و کودکان آنها، اجازه استفاده از مزایای اماکن عمومی همچون سینماها از تخفیف ۵۰ درصدی و استفاده فرزندان از آموزش‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با تخفیف ۲۰ درصدی را می‌دهد.
ما چقدر پیر شده‌ایم؟
اما وضعیت ایران در زمینه سالمند شدن جمعیت، واقعا تا چه حد وخیم است؟ در مردادماه امسال آماری تازه از میزان جمعیت سالمند در تهران توسط مرکز آمار ایران منتشر شد که نشان می‌داد حدود ۱۰٫۳ درصد از جمعیت تهران (معادل حدود ۱۰ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر) بیش از ۶۰ سال دارند. با این همه، بر اساس همین گزارش، همین نسبت در تمام کشور هم برقرار است و به این ترتیب، ایران حدود ۸ میلیون نفر سالمندِ بالای ۶۰ سال دارد.
بر اساس پیش‌بینی‌های این گزارش، اگر روندِ کنونی تداوم داشته باشد، در سال ۱۴۲۰ خورشیدی، ایران به مرز «سالمندی مفرط جمعیتی» میرسد، یعنی وضعیتی که در آن، بنا به تعریف، کمابیش حدود ۲۰ درصد از جمعیت کشور در گروه سنی بالای ۶۰ سال قرار می‌گیرند.
سالمند شدن جمعیت، اقتصاد ایران را در دهه‌های آینده وارد بحران‌هایی وخیم‌تر از بحران‌های کنونی خواهد کرد.
از آن سو، در سال ۱۴۳۰ خورشیدی هم جمعیت سالمندان در ایران به ۲۵ درصد از کل جمعیت کشور میرسد و به این ترتیب، ایران تا ۳ دهه آینده در دوره «سالمندی مفرط» قرار خواهد گرفت، یعنی وضعیتی که برخی کشورها در جهان (همچون ژاپن، آلمان و ایتالیا) اکنون در آن قرار دارند.
داده‌های «بانک جهانی» نشان می‌دهند که در سال ۲۰۲۰ میلادی، حدود ۲۸ درصد از جمعیت ژاپن بالاتر از ۶۵ سال سن داشته‌اند. این نسبت در ایتالیا حدود ۲۳ درصد و در آلمان حدود ۲۲ درصد است. در کشورهایی مانند قطر هم تنها ۲ درصد از جمعیت بالاتر از ۶۵ سال سن دارند. (دقت کنید که در آمارهای «بانک جهانی»، سن ۶۵ سال مد نظر بوده اما مرکز آمار ایران سن ۶۰ سال به بالا را مد نظر قرار داده است.)