حادثه 24 - هنگام خرید خانه، از من کلاهبرداری شد. در خیابان سارقان گوشی‌ام را سرقت کردند. صاحبخانه حاضر نیست پول پیشم را پس بدهد و... چه‌کار باید بکنم؟ این سوالی است که هنگام وقوع چنین مسائلی در ذهن خیلی‌ها مطرح می‌شود اما اغلب افراد نمی‌دانند باید از کجا شروع کنند. با پلیس 110تماس بگیرند، به کلانتری بروند یا به دادگاه. فرناز زرنگار، وکیل پایه یک دادگستری که مدتی است تلاش می‌کند در شبکه‌های اجتماعی مسائل حقوقی را به زبان ساده برای مخاطبانش بازگو کند درباره چگونگی ثبت شکایت صحبت کرده و مراحل آن را به زبان ساده توضیح داده است.
به‌عنوان نخستین سؤال بفرمایید که شکایت و دعوی چه تفاوتی با یکدیگر دارند؟
از نظر مردم شکایت و دعوی یک مفهوم دارد و هر وقت دچار مشکل می‌شوند اعلام می‌کنند که می‌خواهیم از طرف مقابل‌مان شکایت کنیم. اما شکایت و دعوی حقوقی2 مفهوم متفاوت دارند. پیش از آنکه وارد دسته‌بندی بین شکایت و دعوی حقوقی شویم باید گفت که مثل کارت ملی همه احتیاج به ثبت‌نام در سیستم ثنا داریم؛ سیستمی که قوه قضاییه چند سالی است درنظر گرفته و همه افراد باید برای ثبت شکایت و انجام کارهای حقوقی در آن ثبت‌نام کنند. کدی به نام کد ثنا به همه افراد داده می‌شود تا بتوانند شکایت یا دادخواست‌شان را در مراجع قضایی ثبت کنند؛ حتی اگر وکیل داشته باشید، بدون اینکه موکل کد ثنا داشته باشد، نمی‌تواند دادخواست یا شکوائیه ارائه دهد. پس نخستین قدم این است که با کارت ملی به دفتر خدمات قضایی محل سکونت مراجعه و در سامانه ثنا ثبت‌نام کنید. یک رمز شخصی به شما داده می‌شود که کاملا محرمانه است. آدرس و شماره موبایلی از شما خواسته می‌شود که بعد از این هر شکایتی که از شما شود یا درباره روند رسیدگی به پرونده‌تان، به آن شماره پیامک فرستاده می‌شود و اگر بعدها تغییری در نشانی و شماره تلفن داشتید، حتما باید به دفاتر خدمات قضایی مراجعه کنید و اطلاعات‌تان را تغییر دهید. پس برای طرح دعوی یا شکایت به کد ثنا احتیاج دارید.
نکته مهمی که در تشکیل پرونده مطرح می‌شود این است که شکایت حقوقی است یا کیفری. در این مورد توضیح دهید.
بعضی از اعمالی که انجام می‌شود تبعات حقوقی دارد؛ مثل خرید و فروش، وصیت، تقسیم ارث و مسائلی که ماهیت حقوقی دارد و وقتی نسبت به آنها اختلاف ایجاد می‌شود، مستلزم تقدیم دادخواست به مراجع قضایی است که تحت عنوان دعوی حقوقی به آن رسیدگی می‌شود. دعوی حقوقی یعنی مطالبات و بده و بستان شما که در ابتدای امر ماهیت مجازات‌گونه ندارد و فقط مرجع قضایی طرف مقابل شما را محکوم می‌کند که دینی که نسبت به شما دارد، ادا کند. اما بعضی از اعمال، هویت کیفری دارد و قانونگذار برای این اعمال عنوان مجرمانه درنظر گرفته و آنها را در قالب جرم تعریف کرده و برای مرتکبان مجازات در نظر گرفته است؛ مثل صدور چک بلامحل، خیانت در امانت، کلاهبرداری، جعل و... . ارتکاب چنین کارهایی ممنوع است و افراد با ارتکاب چنین اعمالی مجازات می‌شوند و تحت تعقیب قرار می‌گیرند. وقتی در چنین پرونده‌هایی شما شاکی هستید قانونگذار این حق را برایتان قائل شده که شکایت‌تان را پیگیری کنید اما این بار در قالب شکایت کیفری، نه دعوی حقوقی.
برای ثبت شکایت نخستین قدم چیست و باید به کجا مراجعه شود؟
تا پیش از راه‌اندازی سامانه ثنا فرم‌های چاپی مخصوص وجود داشت که متن دعاوی حقوقی در آن پیاده می‌شد. خواهان و خوانده را می‌نوشتیم و موضوع خواسته مثل تخلیه ملک، مطالبه وجه سفته، الزام به تنظیم سند و... را در آن می‌آوردیم و دلایل و مدارکی مثل استشهادیه، مبایعه‌نامه و هر دلیل و مدرکی که داشتیم می‌نوشتیم و در بخشی نیز متن دادخواست را درج می‌کردیم. تمبر می‌زدیم، هزینه رسیدگی پرداخت می‌کردیم و به این شکل دادخواست ارائه می‌شد. البته در اینجا بحث صلاحیت نیز وجود دارد. به این معنا که کدام دادسرا یا دادگاه صلاحیت رسیدگی به پرونده ما را دارد؛ چراکه در هر دعوایی یک مرجع قضایی خاص، مخصوص رسیدگی است.
شکایت‌های کیفری و حقوقی هرکدام در چه مرجعی رسیدگی می‌شود؟
پیش از این، اگر شکایت کیفری داشتیم می‌رفتیم دادسرا یا کلانتری ابتدا شکایت را روی برگه ساده‌ای می‌نوشتیم، شاکی، مشتکی‌عنه (متهم) را می‌نوشتیم و تحقیقات آغاز می‌شد اما حالا همه این کارها از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌شود و تشریفات و برگه‌های مخصوص از بین رفته است. شما باید اطلاعات را به دفاتر قضایی ارائه کنید و آنها برایتان ثبت می‌کنند.
رسیدگی به شکایت‌های کیفری از کجا شروع می‌شود؟
بعد از انجام تشریفات اولیه نخستین مرحله مراجعه به دادسراست. با شکایت شاکی، دادسرا موظف به رسیدگی می‌شود و نمی‌تواند از رسیدگی به آن امتناع کند. برای طرح شکایت شاکی باید به دادسرایی مراجعه کند که جرم در حوزه آن رخ داده است؛ بنابراین اگر جرم در مشهد اتفاق افتاده است، نمی‌توانید در تهران طرح شکایت کنید. گام اول تنظیم شکواییه و تقدیم آن به دادسراست. نوشتن شکایت و تقدیم آن به دادسرا تشریفات دادخواست را ندارد و قانون ساده از کنار آن گذر کرده است؛ البته شکایتی که شما به دادسرا ارائه می‌کنید باید حداقل‌هایی را دارا باشد؛ هرچند تهیه شکواییه ساده‌تر از دادخواست است اما باز هم توصیه می‌کنیم که با یک متخصص در این خصوص مشورت کنید. منظور از متخصص کسی است که تخصص در علم حقوق دارد، نه عریضه‌نویسان. هرچند بعضی از این افراد تجربه زیادی در نوشتن چنین عریضه‌هایی دارند اما نمی‌توان انتظار داشت که اشراف کامل به همه موضوعات داشته باشند؛ بنابراین قیمت ارزان نوشتن یک عریضه نباید شما را فریب دهد.
برای نوشتن شکواییه چه‌کار باید کرد؟
قوه قضاییه برای سرعت بخشیدن به این کار و صرفه‌جویی در وقت، راه‌حل اینترنتی را ارائه داده تا شاکی، وکیل یا نماینده‌اش بتواند به‌صورت الکترونیکی این شکایت را از طریق سامانه ثبت‌نام الکترونیک شکواییه تقدیم کند. شکایت در برگی تنظیم می‌شود که شکواییه نام دارد. برخلاف دادخواست‌های حقوقی، نیازی نیست که شکواییه در برگه‌های مخصوصی که توسط قوه قضاییه تنظیم شده است، نوشته شود، بلکه می‌توان شکواییه را در برگه‌های معمولی نیز تنظیم کرد. اما طبق قانون، نوشتن این موارد ضروری است: نام و نام‌خانوادگی، نام پدر، سن، شغل، میزان تحصیلات، وضعیت تاهل، تابعیت، مذهب، شماره شناسنامه، شماره ملی، نشانی دقیق، درصورت لزوم آدرس ایمیل، شماره تلفن ثابت و همراه، کدپستی شاکی به همراه موضوع شکایت، تاریخ و محل وقوع جرم، ضرر وارد شده به مدعی و مورد مطالبه وی، ادله وقوع جرم، اسامی، مشخصات و نشانی شهود و مطلعان درصورت امکان، مشخصات و نشانی مشتکی‌عنه یا مظنون درصورت امکان. پس از درج این موارد و تکمیل شکواییه، شاکی باید آن را امضا و به دادسرا یا دادگاه مربوطه تحویل دهد. دادسرا یا دادگاه پس از انجام بررسی‌های لازم، دستورات مقتضی را برای پیگیری به ضابطان قضایی اعلام می‌کند.
آیا برای ثبت شکایت به جای خود فرد، افراد دیگری مثل اعضای خانواده یا دوستان می‌توانند به مرجع قضایی مراجعه کنند؟
بعضی از جرایم باید شاکی خصوصی داشته باشند تا رسیدگی به آنها در دادسرا شروع شود. در این پرونده‌ها، فقط شخصی می‌تواند طرح شکایت کند که ذی‌نفع است. در کلانتری یا دادسرا ممکن است دیده باشید که برخی افراد با مأموران یا کارمندان دادسرا جر و بحث می‌کنند و می‌گویند برای پیگیری پرونده خویشاوندان و آشنایان مراجعه کرده‌اند. گاهی این افراد حس می‌کنند که در مسیر شکایت آنان سنگ‌اندازی شده است اما اینطور نیست و طبق قانون فردی که ذی‌نفع است باید به مرجع قضایی مراجعه کند و کارمندان نمی‌توانند به افرادی که در پرونده سمتی ندارند، پاسخگو باشند. آنها برای رعایت قانون و البته حفظ حقوق شاکی و متهم نمی‌توانند اطلاعات پرونده‌ها را در اختیار هرکسی قرار دهند. به هر حال، هنگام طرح شکایت، از شاکی درباره مشخصات و نشانی‌اش سؤال و هویت و سمت شاکی در طرح شکایت احراز می‌شود. برای مثال، در جرایم قابل گذشت مانند ترک انفاق یا فحاشی، اگر اعلام‌کننده شکایت ذی‌نفع در طرح دعوی نباشد، دادسرا به شکایت او ترتیب اثر نخواهد داد؛ مانند اینکه کسی به‌دلیل ترک انفاق دوستش از سوی همسر او طرح شکایت کند. در این حالت، چون وی فاقد سمت در طرح شکایت است و ذی‌نفع نیست، به شکایت او ترتیب اثر داده نمی‌شود.
بعد از انجام این مراحل، رسیدگی به شکایت کیفری چطور شروع می‌شود؟
بعد از طرح شکایت کیفری، پرونده در دادسرا مورد رسیدگی قرار می‌گیرد و تحقیق‌های مقدماتی شروع می‌شود و دادسرا به کمک ضابطان دادگستری به تحقیق در مورد جرم و تعقیب متهم می‌پردازد. نکته‌ای که باید مدنظر قرار داد، این است که در مرحله دادسرا جلسه‌ای تشکیل نمی‌شود و احتمال دارد که دادستان و دادیار و بازپرس، طرفین را به‌صورت جداگانه احضار کنند و به مدارک و دلایل ارائه شده رسیدگی و رای مورد نظر خود را صادر کنند. درصورتی که در این مرحله، تحقیقات مقدماتی مقام رسیدگی را قانع کند که جرمی واقع شده است، در این صورت کیفرخواست به‌دست دادستان تنظیم و به دادگاه صالح ارسال می‌شود و از این مرحله به بعد، پرونده به‌دست قاضی دادگاه مورد رسیدگی قرار می‌گیرد. اگر دلایل شما کافی باشد، متهم به طریق قانونی احضار یا دستگیر می‌شود و دلایل اتهام به او تفهیم می‌شود. رسیدگی مقدماتی دادسرا صرفا به‌منظور جمع‌آوری ادله است و این دادگاه است که باید در نهایت در مورد واقع شدن یا نشدن جرم نظر بدهد. پس در مرحله دادسرا هنوز سرنوشت شکایت به‌طور دقیق مشخص نیست.
پس از دادگاه روند رسیدگی به پرونده به چه شکل خواهد بود؟
بعد از صدور قرار و کیفرخواست در دادسرا، پرونده به دادگاه فرستاده شده و در آنجا وقت رسیدگی تعیین می‌شود. در جلسه رسیدگی که با حضور طرفین تشکیل می‌شود، قاضی دادگاه با توجه به تحقیقات دادسرا و گزارش‌های ضابطان دادگستری و با اخذ اقرار طرفین و شهادت شهود به پرونده وارد می‌شود. توجه داشته باشید که حتی اگر در مرحله دادسرا کیفرخواست صادر شده باشد، باز هم این دادگاه است که باید در مورد اثبات جرم تصمیم‌گیری کند.
تا اینجا درباره کارهایی که شاکی باید انجام دهد، صحبت کردید، اما در این مراحل، متهم چه حقوقی دارد؟
متهم در همه این مراحل حق دارد وکیل همراه خود داشته باشد تا هنگام تحقیق، در جلسه تحقیقات حضور پیدا کند. حق دارد در مقابل پرسش‌های قاضی سکوت کند و از امضای صورتجلسه تحقیقات خودداری کند. پرسش‌ها از متهم باید درخصوص جرم ارتکابی باشد، نه موضوعات دیگر؛ برای مثال، در اتهام سرقت، قاضی حق ندارد از متهم درباره اعتیاد او به مواد‌مخدر پرسش کند یا اینکه قبل از تفهیم اتهام، کاغذ سفید را در اختیار او قرار دهد تا در مورد جرائمی که تاکنون مرتکب شده است، بنویسد. نمی‌توان از متهمان به‌طور جمعی تحقیق کرد و باید به‌صورت انفرادی از آنان تحقیق شود؛ مگر در مواردی که نیاز به مواجهه حضوری است.
آیا رأیی که قاضی در دادگاه صادر می‌کند، قطعی و لازم‌الاجراست؟
به‌جز آرای مربوط به دیه کمتر از یک‌دهم دیه کامل، حبس تا 3 ماه، جزای نقدی تا یک میلیون تومان و شلاق تا 10 ضربه، دیگر رأی هایی که توسط قضات صادر می‌شود، قابل اعتراض و تجدیدنظرخواهی در دادگاه‌های تجدیدنظر است. بعد از صدور آرا، طرفین پرونده 20روز مهلت دارند تا به رأی اعتراض کنند. با گذشت این زمان، رأی قطعی می‌شود اما پیش از آن با درخواست فرجام‌خواهی طرفین رونده به دادگاه تجدیدنظر فرستاده و درباره رأی دادگاه بدوی تصمیم‌گیری می‌شود.