پاسخ های علمی به سوالات عمومی درباره پرونده محمد علی نجفی
حادثه 24 - از روز 7خردادماه امسال که محمدعلی نجفی، شهردار اسبق پایتخت به اتهام قتل همسر دومش، میترا استاد بازداشت شد خیلی‌ها با کنجکاوی این پرونده را دنبال می‌کنند. با اینکه صفحه‌های حوادث خوانندگان ثابت خود را دارد اما این پرونده خیلی‌های دیگر را هم به خبرهای حوادث و مسائل حقوقی علاقه‌مند کرد. در این مدت پرسش‌های زیادی برای افرادی که با کنجکاوی این پرونده را دنبال می‌کردند، به‌وجود آمد؛ مثلا اینکه اگر متهم ناخواسته مرتکب قتل همسرش شده باشد آیا باز هم مجازات خواهد شد؟ پس از بخشش متهم توسط اولیای دم آیا او آزاد می‌شود؟ اتهامات دیگر متهم مثل نگهداری سلاح برای او چه مجازاتی در پی خواهد داشت. اینها فقط نمونه‌ای از سؤالات زیادی است که برای دنبال‌کنندگان این پرونده جنجالی به‌وجود آمده است. در این گفت‌وگو فرناز زرنگار، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری به سؤالات عامیانه درخصوص این پرونده پاسخ‌های علمی و حقوقی داده است که خواندن آن بسیاری از ابهاماتی را که ممکن است در ذهن شما هم وجود داشته باشد، پاک خواهد کرد.
پس از وقوع قتل چه مرجعی باید در این‌باره تحقیق کند و چه مقامی دستور انجام تحقیقات را صادر می‌کند؟
مطابق ماده 89 قانون آیین دادرسی کیفری، شروع به تحقیقات مقدماتی از سوی بازپرس منوط به ارجاع دادستان است. به این ترتیب که معمولا وقوع قتل از سوی مرجع انتظامی به بازپرس جنایی اطلاع داده می‌شود. در تهران دادسرای ناحیه 27به‌طور تخصصی به پرونده‌های جنایی اختصاص یافته و در شهرهای دیگر معمولا یک شعبه از دادسراها به‌طور ویژه به پرونده‌های قتل رسیدگی می‌کنند. پس از اعلام حادثه، بازپرس ویژه به‌عنوان مقام قضایی در محل حاضر شده و با کمک نیروهای پلیس آگاهی و عوامل تشخیص هویت و بررسی صحنه جرم تحقیقات آغاز می‌شود. بازپرس اختیار دارد دستور جلب، تحقیق و بازجویی، تعیین تکلیف جسد و... را صادر کند.
پس از شناسایی و دستگیری متهم به قتل چه مراحلی باید طی شود تا پرونده به دادگاه فرستاده شود؟
در دادسرا تحقیقات مقدماتی شامل تعقیب متهم و تحقیق از ایشان، استماع اظهارات شهود و مطلعان و بررسی سایر ادله مثبت اتهام و توجه آن به متهم، تفهیم اتهام به وی، صدور قرار تامین کیفری و صدور قرار جلب به دادرسی یا قرار منع یا موقوفی تعقیب انجام می‌شود و در نهایت پرونده با تأیید قرار توسط دادستان و صدور کیفر خواست به دادگاه کیفری یک فرستاده می‌شود تا مرحله دیگر یعنی محاکمه و تصمیم‌گیری انجام شود.
یکی از مراحل تحقیقات مقدماتی بازسازی قتل توسط متهم است. در بازسازی صحنه چه اتفاقی می‌افتد و علت انجام این کار چیست؟
بازسازی صحنه قتل به‌دلیل بررسی انطباق آنچه اتفاق افتاده با واقعیت است. در بازسازی معمولا بازپرس پرونده همراه با مأموران پلیس آگاهی حضور دارند و از متهم می‌خواهند آنچه اتفاق افتاده و احتمالا به آن اعتراف کرده را با جزئیات دقیق‌تری توضیح دهد و نشان دهد که چطور حادثه اتفاق افتاده است. مثلا گاهی ممکن است متهمی به قتل اعتراف کرده باشد اما هنگام بازسازی صحنه قتل معلوم شود که او اساسا به‌دلیل شرایط محل حادثه نمی‌توانسته مرتکب قتل شود. یا اینکه او اعترافی انجام داده که با بازسازی می‌توان پی برد که حرف‌هایش تا چه اندازه‌ای مقرون به واقع است.
آیا انتشار تصویر متهم به قتل در رسانه‌ها مجاز است؟ در این پرونده از همان روز اول چهره متهم در روزنامه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و حتی صدا و سیما به شکل بدون پوشش منتشر شد. اگر متهم به این کار رضایت داشته باشد چطور؟
مطابق ماده 96 قانون آیین‌دادرسی کیفری انتشار تصویر متهم در کلیه مراحل تحقیقات مقدماتی توسط رسانه‌ها ممنوع است و رضایت متهم نیز موجب تغییر این ممنوعیت قانونی که از قوانین آمره است نمی‌شود. بنابراین رسانه‌ها چه در این پرونده و چه در پرونده‌های دیگر اجازه انتشار تصویر متهم، بدون پوشش یا بدون مجوز قضایی را ندارند.
در برخی پرونده‌های قتل برای جلب رضایت اولیای دم از رقم‌های میلیاردی صحبت می‌شود. آیا امکان پرداخت چنین مبالغی وجود دارد و این رقم‌ها در کجا ثبت می‌شود؟
قصاص حق شرعی و قانونی اولیای دم است و ایشان می‌توانند بدون دریافت وجه یا با دریافت وجه به هر میزانی کمتر یا بیشتر از دیه قانونی که هر سال توسط قوه قضاییه اعلام می‌شود این حق خود را اسقاط و گذشت کنند و مبلغ مورد توافق طی یک قرارداد خصوصی مشمول ماده 10قانون مدنی به اولیای دم پرداخت شود که بین طرفین مشخص بوده و ربطی به اشخاص ثالث ندارد.
اگر اولیای دم مقتول تصمیم به بخشش قاتل بگیرند، چه تغییری در روند پرونده اتفاق خواهد افتاد؟ چه مجازاتی در انتظار قاتل است؟ جنبه عمومی به چه معناست و در پرونده‌های قتل مجازات آن چقدر است؟
اولیای دم در پرونده‌های قتل 4 اختیار دارند؛ اول اینکه می‌توانند قاتل را بدون دریافت هیچ وجهی ببخشند. دوم اینکه خواهان دریافت دیه شوند. در این صورت همان مبلغی که از سوی قوه قضاییه به‌عنوان دیه تعیین شده به آنها پرداخت خواهد شد. اختیار دیگر اولیای دم این است که خواستار قصاص قاتل شوند و چهارمین اختیار آنها مصالحه است. به این معنا که بر سر مبلغی کمتر یا بیشتر از دیه تعیین شده با قاتل توافق کنند که این مصالحه بیرون از دادگاه صورت می‌گیرد. اما درصورتی که اولیای دم قاتل را ببخشند فقط قصاص منتفی می‌شود و جنبه عمومی جرم و مجازات آن همچنان باقی می‌ماند. جنبه عمومی جرم عبارت است از تعدی عمل مجرمانه و مقررات الهی و تجاوز به حقوق جامعه و اخلال در نظم عمومی که اقامه دعوی از این حیث بر عهده دادستان (مدعی‌العموم) است. به این ترتیب که اگر بخشش پس از صدور رأی اولیه دادگاه باشد متهم دوباره در دادگاه محاکمه خواهد شد و این بار محاکمه او از جنبه عمومی جرم خواهد بود. طبق ماده 612 تعزیرات قانون مجازات اسلامی مجازات جنبه عمومی قتل عمد، حبس از 3تا 10سال است.
اگر قاتل مرد باشد و مقتول زن در نوع مجازات و اجرای حکم یا دیه چه تفاوتی وجود دارد؟
از حیث مجازات جنبه عمومی جرم تفاوتی ندارد اما از حیث دیه چون دیه زن نصف دیه مرد است در چنین فرضی قصاص قاتل مستلزم پرداخت نصف دیه کامل از جانب اولیای دم زن به اولیای دم قاتل (مرد) است. به بیان دیگر اگر مردی به اتهام قتل زنی به قصاص محکوم شود، اولیای دم باید نصف دیه را به قاتل پرداخت کنند تا حکم اجرا شود که به این مبلغ تفاضل دیه گفته می‌شود.
بعد از رسیدگی اولیه پرونده در دادگاه اگر رأی در دیوان‌عالی کشور به‌عنوان مرجع بالاتر نقض شود، ادامه رسیدگی به پرونده به چه شکلی خواهد بود؟ آیا پرونده دوباره به همان شعبه دادگاه بازمی‌گردد یا در شعبه دیگری رسیدگی خواهد شد؟
طبق قانون پس از ابلاغ رأی دادگاه به طرفین پرونده ازجمله متهم، آنها 20روز فرصت دارند که به رأی اعتراض کنند یا اینکه بدون اعتراض به رأی دادگاه تسلیم شوند که در این صورت رأی قطعی خواهد شد. اما پس از اعتراض پرونده به دیوان‌عالی کشور به‌عنوان مرجع بالاتر خواهد رفت و در آنجا قضات دیوان بار دیگر به بررسی پرونده می‌پردازند. درصورت تأیید رأی توسط قضات دیوان، رأی قطعی خواهد بود اما اگر رأی دادگاه نقض شود مطابق ماده469 قانون آیین دادرسی کیفری، پرونده برای رسیدگی مجدد به دادگاه هم عرض صادر‌کننده حکم نقض شده ارجاع می‌شود.
در این پرونده در کیفرخواست قتل عمدی دانسته شده اما متهم مدعی است که عمدی دست به قتل نزده و قتلی که مرتکب شده شبه‌عمد است. بفرمایید که تفاوت قتل عمد با شبه‌عمد در چیست و مجازات هر کدام به چه میزان است؟
در ماده۲۹۰ قانون مجازات اسلامی برای عمدی بودن جنایت شرایطی درنظر گرفته شده است. ازجمله اینکه: هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن واقع شود، خواه کار ارتکابی نوعاً موجب وقوع آن جنایت یا نظیر آن بشود، خواه نشود. هرگاه مرتکب، عمداً کاری انجام دهد که نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، می‌شود، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد ولی آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود. همچنین هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی‌شود اما درخصوص مجنی علیه، به‌علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به‌علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می‌شود، مشروط بر آنکه مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنی علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد. یا اینکه هرگاه مرتکب قصد ایراد جنایت واقع شده یا نظیر آن را داشته باشد، بدون آنکه فرد یا جمع معینی مقصود وی باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن، واقع شود، مانند اینکه در اماکن عمومی بمب‌گذاری کند.
اما شرایط جنایت شبه‌عمد در ماده۲۹۱ قانون مجازات اسلامی اینطور بیان شده است: هرگاه مرتکب نسبت به مجنی‌علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می‌شود، نباشد. یا اینکه هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده (۳۰۲) این قانون است به مجنی‌علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم شود. همچنین هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد قتل ازجمله موارد شبه‌عمد محسوب خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های قتل عمد و شبه‌عمد در این است که مرتکب در قتل عمد هم فعل و هم نتیجه را قصد کرده است. به‌عنوان مثال هم قصد شلیک کردن به مقتول را داشته (قصد فعل) و هم قصد کشتن او را (قصد نتیجه) اما مرتکب در قتل شبه‌عمد فقط قصد فعل را داشته نه قصد نتیجه را؛ به‌عنوان مثال قصد کتک زدن مقتول را داشته (قصد فعل) اما قصد کشتن وی را نداشته است. مجازات قتل عمد قصاص است اما مرتکب در قتل شبه‌عمد فقط به پرداخت دیه محکوم می‌شود.
اگر پیش از قطعی شدن تصمیم دادگاه طرفین پرونده با یکدیگر مصالحه کنند؛ مثلا دیه مقتول توسط متهم پرداخت شود اما بعد ثابت شود که او قاتل نبوده یا قتلی که مرتکب شده شبه‌عمد بوده (مانند آنچه در پرونده دکتر نجفی می‌بینیم) تکلیف دیه پرداخت‌شده چیست؟
تا پیش از قطعی شدن رأی دادگاه اجرای حکم معنی ندارد. زیرا آنچه اجرا می‌شود فقط رأی قطعی دادگاه است یعنی رأیی که پس از طی شدن مواعد اعتراض به قطعیت رسیده است. بنابراین مصالحه کردن همان سازش است و ربطی به حکم دادگاه ندارد.
اگر علاوه بر اتهام قتل اتهامات دیگری مثل حمل و نگهداری سلاح و صدمات غیرمنتهی به فوت هم متوجه متهم باشد در این صورت چه مجازاتی برای متهم درنظر گرفته خواهد شد؟ آیا مجازات هر 3جرم اجرا خواهد شد؟
مطابق ماده 134قانون مجازات، در این موارد فقط مجازات اشد قابل اجراست.