جزئیات تازه از سقوط هواپیمای اوکراینی به روایت دادستان نظامی تهران / مهم ترین اشتباه سامانه موشکی چه بود؟

دادستان نظامی تهران در دیدار با خانواده های جانباختگان حادثه سرنگونی هواپیمای اوکراینی که موجب جان باختن 176 سرنشین آن شد جزئیاتی تازه‌ از این حادثه را بازگو کرد. جزئیاتی که نشان می دهد هنگام استقرار سامانه موشکی در تعیین جهت شمال اشتباه رخ داده که باعث شده پس از آن اپراتور اهداف را با اختلافی حدود ۱۰۵ درجه ای رصد کند.

غلامعباس ترکی، در جمع خانواده قربانیان این حادثه گفت: تشریح حادثه به منظور طبیعی جلوه دادن، یا توجیه آن نیست. او ادامه داد: حضور نیروهای انتظامی و هلال احمر با مدیریت فرماندار شهریار در محل سانحه، از جمله اولین اقدامات بعد از سقوط هواپیما بود و گروه‌های دوازده‌گانه بررسی سانحه هواپیمایی کشوری بلافاصله در صحنه حاضر شدند و اقدامات اولیه را انجام دادند. همچنین روز بعد از حادثه یعنی ۱۹ دی، هیئت ۴۷ نفره اوکراینی محل سانحه را بررسی کردند و همکاری‌هایی خوبی با این هیئت صورت گرفت تا اینکه  ۳ روز بعد، در ۲۱ دی که ستاد کل نیروهای مسلح بعد از بررسی‌های اولیه، علت سانحه را شلیک سامانه پدافندی بر اثر خطای انسانی اعلام کرد، به دستور رئیس قوه قضائیه، پرونده به سازمان قضایی نیروهای مسلح ارسال و هیئت قضایی دادسرای نظامی در همان روز تشکیل شد.

چرا دلیل حادثه با 3 روز تاخیر اعلام شد؟

دادستان نظامی تهران در مورد تاخیر سه روزه در اعلام وقوع حادثه و شلیک سامانه پدافندی گفت: از جمله دلایلی که مسئولان مربوط در این زمینه اعلام کرده‌اند، ضرورت تحقیق و بررسی حداقلی برای روشن شدن چگونگی شلیک و وقوع سانحه، از جمله تحقیق از افراد مرتبط، پیاده شدن نوار مکالمات و فیلم‌های ضبط شده، تطبیق گراف‌های راداری و بررسی احتمالات و فرضیه‌های مطرح است که موضوع در دست بررسی است. بررسی‌های اولیه در حداقل زمان ممکن انجام شد؛ طوری که در حوادث مشابه، پذیرش شلیک در این مدت زمان، بی‌سابقه بوده با این حال جمع بندی نهایی دادسرای نظامی در این خصوص پس از تکمیل تحقیقات خواهد بود.

مقصران حادثه در بازداشت

دادستان نظامی تهران می گوید، یکی از نخستین اقدامات در این حادثه احضار، تحقیق و بازداشت متهمان پرونده بود. او ادامه داد: همان شب ۲۱ دی، تعدادی از افرادی که در سامانه شلیک کننده و بخش‌های بالادستی آن حضور داشتند به عنوان متهم احضار شدند و تحقیقات مبسوطی در همان شب انجام و یکی از متهمان بازداشت شد. در فرآیند تحقیقات، ۵ نفر دیگر به عنوان متهم تحت تعقیب قرار گرفتند که با قرار قانونی بازداشت شدند که در ادامه ۳ نفر از متهمان پس از انجام تحقیقات با تودیع وثیقه آزاد شدند و در حال حاضر ۳ نفر در بازداشت به سر می‌برند و در طول تحقیقات، اگر افرادی به عنوان متهم شناسایی شوند طبعاً به اتهامات آن‌ها رسیدگی می‌شود.

غلامعباس ترکی در ادامه گفت: ستاد کل نیروهای مسلح، وزارت اطلاعات، سپاه، پدافند هوایی، هواپیمایی کشوری و حتی مراجع علمی و دانشگاهی، گزارش‌های خود را به دادسرای نظامی ارسال کردند و در جلسات متعدد بازپرسی، از افرادی به عنوان شهود و مطلع در پدافند هوایی، فرودگاه، تیم کنترل هوایی، نمایندگان پدافند هوایی مستقر در واحدهای مراقبت پرواز، فرد جامانده از پرواز ۷۵۲ و خلبان هواپیمایی آسمان به سبب مشاهداتشان هنگام سانحه به‌عمل آمد و در خصوص خلبان هواپیمای آسمان، پس از بررسی مستندات، متوجه شدیم که با تحریف و جابجایی کلمات منتشر شده است. همچنین فیلم‌ها و صوت‌های ارتباط واحد مراقبت پرواز با هواپیما و بین خود واحدها در بخش‌های لشگری و کشوری و رادارها و سامانه‌های پدافندی و فیلم‌های همه دوربین‌هایی که مشرف به محل سقوط هواپیما بود جمع آوری و استعلامات مربوط به گراف راداری رادار پدافند هوایی و سایر مستندات فنی هواپیمایی انجام شد.

نه خرابکاری شده نه جاسوسی

دادستان نظامی استان تهران در خصوص علت وقوع این سانحه با استناد به نظریات کارشناسی گفت: احتمال برخوردهای آسیب‌زننده شامل پرتوهای لیزری و الکترومغناطیس به هواپیمای اوکراینی منتفی به نظر می‌رسد و نظریه اولیه کارشناسان تا این لحظه، حاکی از عدم انفجار یا احتراق دیگری در لحظه وقوع سانحه در هواپیما است. همچنین تا این لحظه دلیلی بر هک سایبری و الکترونیکی، اختلال بیرونی در سامانه‌های پدافندی و موشکی و نفوذ در سامانه‌ها یا شبکه‌ها به دست نیامده و به هیچ شواهد و قرائنی برای احتمال خرابکاری و جاسوسی در هواپیما نرسیده ایم. آثاری از قطعات موشک شلیک شده بر روی بدنه هواپیما مشهود است و هواپیما بر اثر برخورد با زمین منفجر شده و قطعات آن تا شعاع وسیعی از محل اصابت پراکنده شده که به‌ لحاظ مسکونی بودن محل با مشکلاتی از نظر جمع‌آوری قطعات هواپیما و حفظ صحنه مواجه شدیم.

دلیل متوقف نشدن پروازهای غیرنظامی

ترکی درباره دلیل متوقف نشدن پروازهای غیرنظامی گفت: بامداد روز سانحه، با توجه به احتمال حمله هوایی آمریکا به ایران، بخش نظامی برای تأمین امنیت پروازها به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع می‌دهد که تنها پروازهایی مجاز به برخاستن از باند فرودگاه‌ها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آن‌ها توسط این شبکه صادر شده باشد. بر این اساس، در زمینه رویه برخاستن هواپیماهای خروجی در فرودگاه‌های تهران تغییری ایجاد می‌شود و کلیه پروازها باید با اجازه و پس از شناسایی توسط شبکه پدافندی از باند فرودگاه پرواز می‌کردند و در همه پروازهایی که تا زمان وقوع سانحه و بعد از انجام شده این رویه برقرار بوده است.

وی ادامه داد: مطابق دستورالعمل‌های موجود اگر حمله هوایی دشمن خارجی به کشور قطعی باشد باید فرمان توقف پروازها صادر شود که برابر شواهد و قرائن و تشخیص سلسله مراتب، احتمال حمله و تهدید فقط وجود داشته است. به همین دلیل مراجع مسئول مطابق مقررات به اتخاذ تدابیر کنترلی اکتفا کرده و آسمان روی پروازها به طور کامل بسته نشد.

چرا هواپیمای اوکراینی با تاخیر پرواز کرد

یکی دیگر از ابهامات این حادثه دلیل تاخیر در پرواز هواپیمای اوکراینی از فرودگاه امام خمینی بود. ترکی در این باره گفت: دلیل این تاخیر، بار اضافی و افزایش وزن هواپیما بیش از استانداردهای فنی به دلیل زدن سوخت مازاد بر عرف پرواز بود که قبل از درخواست مجوز، به خلبان اعلام و با دستور وی طی یک ساعت بخشی از بار اضافه هواپیما تخلیه می‌شود و تاخیر پرواز هیچ ارتباطی به بخش کشوری یا لشگری ندارد. در ساعت  5:52 دقیقه واحد کنترل تقرب مراقبت پرواز با مرکز کنترل فضای کشور تماس می‌گیرد و درخواست صدور مجوز می‌کند و مرکز کنترل کشور یک دقیقه بعد درخواست را به مرکز هماهنگی اعلام می‌کند و در نهایت با تأیید این مرکز در ساعت 6:12 دقیقه، خلبان مجوز پرواز را از برج مراقبت فرودگاه امام خمینی (ره) دریافت می‌کند اما درساعت 6:12 دقیقه، هواپیما در ارتفاع ۶۰۰ متری هدف موشک پدافند هوایی قرار گرفته و متاسفانه سقوط می‌کند.

اشتباه در تشخیص جهت شمال

دادستان نظامی تهران با اعلام اینکه دادسرای نظامی در بررسی‌ها به یک سری از خطاها رسیده است، یکی از خطاهای تاثیرگذار و عمده در این سانحه را اینطور بازگو کرد: سامانه سیاری که موشک شلیک کرده، پس از راه اندازی مجدد به دلیل شرایط میدانی، شمالِ واقعی را دقیق تعیین نمی‌کند و همین اشتباه فاحش موجب می‌شود که سمت اهداف شناسایی شده توسط سامانه با اختلافی حدود ۱۰۵ درجه توسط اپراتور مشاهده شود و این خطا، مبنای یک سلسله اشتباهات دیگر قرار می‌گیرد و در نتیجه سامانه پدافندی دچار اشتباه می‌شود. این خطای انسانی در تنظیم مختصات موجب می‌شود، اپراتور سامانه پدافند هوایی، هواپیما را به عنوان هدفی که از ناحیه شمال غربی در حال نزدیک شدن به تهران است و محل و سمت حرکت آن، ارتباطی با باند پروازی فرودگاه ندارد، در رادار خود مشاهده کند و خط سیر هواپیما با خط سیری که کاربر مشاهده می‌کرده متفاوت بوده است.

وضعیت «آتش به اختیار» نبود

دادستان نظامی تهران در ادامه توضیحاتی را درباره وضعیت نظامی کشور در شب حادثه و ارتباط کاربر سامانه با مرکز ارائه داد و گفت: کاربر سامانه پدافندی، مشخصات هدف شناسایی شده را به مرکز هماهنگی مربوط اعلام می‌کند، ولی پاسخی دریافت نمی‌کند و اطلاعات ثبت شده نشان می‌دهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده و قبل از مبادله پیام و دریافت پاسخ، متأسفانه کاربر اقدام به شلیک کرده در حالی‌که این قطع ارتباط تنها در حد چند ثانیه بود.

ترکی ادامه داد: کاربر سوال را می‌پرسد و منتظر پاسخ نمی‌شود و بر اساس تشخیص خودش، شلیک را انجام می‌دهد و انتشار خبری مبنی بر شلیک موشک کروز در سامانه ناشی از مشاهدات نورهای پرتاب شونده در مناطق مرزی توسط دیده‌بانان در ساعاتی قبل از وقوع سانحه نیز مزید بر علت می‌شود. سامانه‌ها به عنوان واحدهای عملیاتی پایین‌دستی، ارتباطی با برج مراقبت نداشته‌اند و صرفا برابر دستورالعمل‌ها باید برای تشخیص اهداف مشکوک از مرکز بالادستی استعلام و کسب تکلیف می‌کردند. در سانحه هواپیمای اوکراینی، هیچ دستوری مبنی بر شلیک از سوی شبکه به سامانه‌های پایین دستی صادر نشده و در زمان وقوع سانحه، وضعیت سامانه‌های پدافندی تحت مقررات «آتش محدود» بوده نه «آتش به اختیار»، بنابراین صرفا باید با اخذ مجوز از شبکه، شلیک صورت می‌گرفت. تشخیص نهایی متخاصم بودن هدف با شبکه است نه سامانه و خطای فاحشی که اینجا اتفاق افتاد این بود که سامانه بدون گرفتن اجازه از شبکه، اقدام به شلیک کرد.

شلیک دو موشک با فاصله 26 ثانیه

ترکی درباره شرایط سامانه موشکی و اینکه چرا دو موشک به سوی هواپیما شلیک شد گفت: طبق نظرات کارشناسان و نتایج بررسی اولیه هیئت قضایی، سامانه پدافندی به صورت فابریک فاقد دوربین دید در شب و سامانه تشخیص دوست از دشمن است. اپراتور این سامانه وقتی هدفی را به عنوان هدف تهدید کننده شناسایی کند باید به مراکز بالادستی خودش که همان شبکه پدافندی است اعلام کند و پس از دستور شبکه اقدام کند.  وی ادامه داد: دو موشک توسط سامانه پدافندی شلیک شده و بررسی کارشناسان حاکی است که یکی از این موشک‌ها تاثیری بر روی هواپیما نداشته و موشک دیگر در نزدیکی هواپیما منفجر شده است و فاصله شلیک‌های اول و دوم 26 ثانیه بوده ولی متاسفانه در این فاصله زمانی هم، کاربر برای شلیک دوم از شبکه کسب مجوز نمی‌کند. یک خطا گاهی یک فاجعه غیرقابل جبرانی را رقم می‌زند و اعتقاد کارشناسان این است که اگر کاربر سامانه احتیاط لازم را انجام می‌داد و از تجربه اش استفاده می‌کرد، این سانحه قابل پیشگیری بود. به همین دلیل افرادی که مجموعه این خطاها را مرتکب شدند کسانی هستند که بازداشت شدند.

پرونده در دادگاه نظامی

دادستان نظامی تهران درباره ادامه بررسی ها در خصوص این پرونده گفت: برای بدست آوردن یافته‌های جدیدتر از سانحه هواپیمای اوکراینی، ۲۳ کارشناس نظامی در ۷ حوزه با دادسرای نظامی تهران همکاری می‌کنند و بخشی از این گروه‌ها نظریات خودشان را اعلام کرده اند و هنوز بخش‌هایی از گزارش‌ها باقیمانده است. وی در ادامه گفت: جعبه‌های سیاه در اثر سانحه آسیب فیزیکی دیده و بازخوانی آن‌ها پیچیدگی فنی خاص خود را دارد. از آمریکا به عنوان کشور سازنده هواپیما، اوکراین به لحاظ مالکیت هواپیما و کانادا، سوئد و افغانستان به لحاظ اتباعی که داشتند دعوت به همکاری کردیم و جعبه سیاه این مدل از هواپیما تا الان سابقه بازخوانی نداشته است و لابراتورهای داخلی نیازمند یک مبدل بودند تا بتوانند اطلاعات جعبه سیاه را بازخوانی کنند که آمریکایی‌ها با این موضوع مخالفت کردند و تجهیزات لازم برای بازخوانی را در اختیار ما قرار ندادند در حالی که بازخوانی مطابق مقررات با حضور همه طرف‌های ذی‌نفع انجام می‌شود. بعد از برگزاری چندین جلسه، در پایان سال گذشته مقرر شد که جعبه‌های سیاه را به لابراتور مجهز در خارج از کشور ارسال کنیم و دقیقا با همه‌گیری ویروس کرونا در سراسر جهان مقارن شد و طرف خارجی اعلام کرد که لابراتورهای ما امکان پذیرش جعبه سیاه را تا زمان فروکش کردن ویروس کرونا ندارند. سازمان هواپیمایی کشوری هم طی نامه‌ای به ایکائو کتبا اعلام کرد که آمادگی ارسال جعبه‌های سیاه به خارج از کشور را دارد. بعد از فروکش کردن نسبی بیماری کووید ۱۹، لابراتورهای فرانسه برای دریافت جعبه‌های سیاه اعلام پذیرش و آمادگی کردند که با تشخیص سازمان هواپیمایی کشوری به این کشور ارسال شد.

وی درباره جبران خسارت این سانحه نیز گفت: جلساتی با شورای عالی امنیت ملی و معاونت حقوقی ریاست جمهوری داشتیم و بحث جبران خسارت‌ها را پیگیری کردیم و برابر تصمیمات مقامات صالح، پرداخت خسارات و غرامات براساس نرخ بین‌المللی خواهد بود و به صورت یکسان در صورت تکمیل مستندات حقوقی، ترجیحاً زودتر از زمان برگزاری دادگاه سانحه هوایی پرداخت خواهد شد. به رغم پیچیدگی‌های فنی و حقوقی پرونده، تسریع در رسیدگی و دقت و اتقان توامان مورد تاکید رئیس قوه قضائیه، دادستان کل کشور و رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح است و صدور رأی نهایی با دادگاه نظامی تهران خواهد بود.